Essay – Boaz van Luijk
Films laten mij weer zien
Toen ik een tiener was, huurde ik voor het weekend altijd een stapel videobanden. Ik vond het heerlijk om me onder te dompelen in een ander verhaal, een andere wereld. En wat ik zag, hielp me om de wereld met andere ogen te zien. Dat gebeurt nog steeds als ik een film kijk.
Dit overkwam me ook op het filmfestival Corporate Bodies. Het was voor mij een kennismaking met de kracht van films in coach- en advieswerk. Wat mij verwonderde was dat ik tien minuten in de eerste workshop mijn passies en dromen aan een wildvreemde vertelde. Het enige dat mijn gesprekspartner en ik gemeen hadden, was dat we samen een kort filmfragment hadden gekeken. Bij het bespreken van nog meer filmfragmenten kwamen al snel onze kernwaarden bovendrijven. De wildvreemde was zo in één uur een mens van vlees en bloed geworden.
Het zou me niet verwonderd moeten hebben. In al de jaren dat ik filmavonden leid, is dat wat er telkens gebeurt. Films leren mensen zien, vooral naar elkaar. En daarmee naar de wereld om hen heen. De verrassing was dat dit niet alleen privé, maar ook zakelijk geldt. De deelnemers concludeerden namelijk dat samen film kijken en bespreken tot belangrijke, nieuwe inzichten leidt.
In de workshops ging het vaak over de post-truth samenleving: niet feiten bepalen wat we waar vinden, maar ons gevoel of geloof. Daarmee leven we allemaal in een bubbel: onze eigen kleine waarheid. We leven allemaal in ons eigen wereldje. Dat was vroeger zo met de zuilen met hun eigen pers en school. En daarvoor al toen onze wereld zo groot was als ons dorp of onze wijk. Internet en social media leken onze wereld open te breken. Maar met de laatste berichten over fake news en big data vervliegt die hoop. Het is wel duidelijk geworden hoe fake news ons probeert te beïnvloeden. Big data zijn grote informatiebestanden met alles wat we (online) doen. Hiermee krijg je bijvoorbeeld precies een advertentie voor iets waar naar je op zoek was en krijg je precies het nieuws dat past bij jouw profiel.
De stortvloed van informatie leidt dus vaak juist tot een selectie. We omringen ons met mensen en ideeën die passen bij onze eigen overtuiging. We belanden in een bubbel die steeds minder te maken heeft met de werkelijkheid. Je denkt steeds meer dat je gelijk hebt, maar die kans is juist kleiner. Het voelt veilig en vertrouwd, maar leidt tot polarisatie, discriminatie en zelfbevestiging.
Bubbels zijn van alle tijden en plaatsen. Ook in Jezus’ tijd leefden mensen hierin: religieus, als volk of als bevolkingsgroep. Als we Jezus volgen in zijn leven zien we hoe Hij daarmee omgaat. En eerder nog: Jezus verlaat met zijn geboorte zijn bubbel; de hemel om ons in het echt op te zoeken. Misschien zou je de schepping al kunnen zien als God die zijn universum openbreekt voor ons.
Voor mij is één van de mooiste verhalen hierover Jezus’ ontmoeting met de Samaritaanse vrouw bij de bron. Jezus breekt daar door de Joodse taboes heen die over deze groep bestonden. Hij wil de vrouw echt ontmoeten. Het gaat Jezus om haar verhaal. Daarbij komen de belangrijke thema’s uit haar leven naar boven: de afwijzing, het onbegrip, haar twijfels en uiteindelijk het gezien worden door iemand. Op deze manier ruimte maken voor de ander, voor het verhaal van de ander, vraagt een bovenmenselijke inspanning. In dit gesprek zien we dat bovenmenselijke in hoe Jezus met haar meeleeft. Maar ik zie het ook in andere verhalen en uiteindelijk het sterven van Jezus.
Als het zo moeilijk is, hoe doen wij dat dan? Wij willen de ander wel zien zoals hij is, maar het lukt ons steeds niet. Wijzelf en onze ideeën zitten steeds in de weg. Filosoof Luc Peters zegt dat films hier kunnen helpen. Films kunnen ons de wereld tonen die wij niet meer willen zien. Ze bieden in een veilige omgeving een ander perspectief. Ze helpen om te doordenken wat we zien, op het moment dat we de film zien en later in onze bubbel. Films en series helpen ons zo opnieuw te zien.
In de eerste plaats vergroten ze gebeurtenissen en situaties. Te denken valt bijvoorbeeld aan wat The Wolf of Wall Street laat zien. Deze film gaat over een beurshandelaar die alles voor rijkdom over heeft. Het gedrag van de hoofdrolspelers is zo grotesk, dat het ons makkelijk lukt om daarover een oordeel te vormen. Maar na enige doordenking moeten we dan tot onze schaamte vaak toegeven dat we vaak ook alleen aan onze eigen bankrekening denken. Gedrag dat je in de film ziet, herken je in je eigen situatie. Dat geldt in dit geval voor negatief gedrag, maar ook helden die met veel overgave voor het goede kiezen kunnen ons inspireren om onze bubbel door te prikken. Ik denk daarbij aan de impact die een film als Machine Gun Preacher had op de bezoekers van een filmavond. De hoofdrolspeler geloofde zo in zijn overtuigingen dat hij zijn leven op het spel zette, dan kun je zelf toch niet achterblijven? Waarschijnlijk niet direct door ook naar Afrika af te reizen om kinderen te beschermen, maar misschien door je buurjongetje eens te groeten.
Ook helpen films ons in te leven in mensen en gebeurtenissen buiten onze wereld. Wall Street staat waarschijnlijk ver van ons bed, maar door films als The Wolf of Wall Street leven we mee. We leren iemand kennen die zich niet in onze bubbel bevindt. We komen ergens waar we anders niet waren geweest. Dat kan een betere plek zijn dan waar we ons bevinden. Dan helpt ze om zelf ook beter te zijn. De film Des Hommes et des Dieux over een klooster in Algerije maakte daarvoor op mij veel indruk. Deze film gaat over een groep monniken in een door terrorisme verscheurd land. Hoe de monniken samenleven en beslissen te blijven is bijzonder inspirerend. De film kan ook een slechtere plek laten zien, zoals in The Wolf of Wall Street: dan kunnen we de slechtheid bij onszelf herkennen, hoe we voor onszelf leven of continu meer willen.
Het laatste waar films mee helpen is dat wat we ook zien in het verhaal van Jezus en de Samaritaanse vrouw. Net als Jezus ging zitten om die vrouw te leren kennen, helpen films ons om stil te staan. Want ons leven wordt vaak bepaald door de waan van de dag. De snelheid van de informatie geeft ons weinig tijd om na te denken over het (menselijke) verhaal er achter. Maar anders dan het nieuws, een tweet of een berichtje kan een film ons wel anderhalf uur stilzetten. In die tijd krijgt de ander een gezicht, wordt ons beeld niet langer zwart-wit. We leren open te staan voor de ander, voor het verhaal van de ander. En stellen het beeld van de ander dat onze bubbel ons geeft zur Frage. The Wolf of Wall Street laat niet alleen een wereld van snelle koersveranderingen en ongebreideld hebzucht zien, maar ook van een man die daarin verdrinkt. De verschillende films over Jezus maken mijn zwart-witte beeld van Jezus steeds kleurrijker en daarmee realistischer.
Het is natuurlijk mogelijk om films en series op afstand te houden en ze niet tot je door te laten dringen of alleen als entertainment te zien. En dat kan ook, die films en series zijn er ook. Maar om meer te begrijpen van onze complexe wereld, van elkaar, hebben we elkaar nodig. Daarom is het goed om samen te kijken en daarover met elkaar in gesprek te gaan. Wat zie ik? Wat zie jij? Zo kom je samen al snel op belangrijke thema’s en overtuigingen. Samen kijken is niet alleen een tegengif voor een meer en meer individualistische wereld, maar helpt ook met elkaar een gedeelde waarheid te vinden om de uitdagingen van die wereld aan te gaan. Want alleen als onze bubbel uiteenspat kunnen we de ander zien staan.