De Verwandering

Christopher Nolan doet het weer! Met Interstellar heeft hij weer een juweeltje gemaakt. In deze reflectie wil ik met u delen wat deze film met mij deed en welke gedachten hij bij mij opriep.

Ten eerste: bravo! Een film maken waar we te maken hebben met tijdreizen of ingewikkelde natuurkundige theorieën zorgt altijd voor de nodige hoofdbrekens, die – als blijkt dat de film plotsgewijs niet klopt – een enorm risico met zich meebrengen. Ik denk dat het Nolan gelukt is. Ik kom hier later nog op terug. Een andere verassing: Matthew McConaughey! Voor velen bekent uit allerlei flauwe films, weet hij hier toch een prima acteerprestatie neer te zetten. Hoewel hij zijn gezicht voor zo’n serieuze film niet mee heeft, begin je met hem mee te voelen. Maar misschien is de hoofdrol in deze film wel weggelegd voor de muziek en de photography. Dit is een film die je makkelijk nog een paar keer kunt kijken: de beelden zijn prachtig, van de ruimte, van de aarde, van het stof, van de andere planeten. De beelden van de ruimte in combinatie met de muziek geven een echte Stanley Kubrick 2001 vibe. Een overweldigend gevoel. Ondanks de lengte (169 minuten) weet de film geen minuut te vervelen. Het knappe is dat dit niet komt door snelle acties of veel actiescènes achter elkaar. Wat dat betreft doet de film het rustig aan. De eerste helft is vooral de opmaak naar de “ride” in het tweede deel en zelfs die opmaak is boeiend en entertainend genoeg om naar te kijken.

Ah, wel. Genoeg over de buitenkant. Laten we eens wat dieper de film ingaan! Voor mij ligt het thema van de film in het alleen zijn. Meerdere malen komt dit terug: in het afscheid van Cooper aan zijn gezin, in zijn weduwnaar zijn, in de aarde die alleen in de ruimte zweeft, in het ruimteschip, in de bemanning van de lazarusmissies, in de beelden van de enorme lege ruimte. In het midden van de film heeft hierbij Matt Damons speech een sleutelrol: zijn eenzaamheid drijft hem tot wanhoop, tot verschrikkelijke daden. Hij geeft alles er voor om weer niet alleen te zijn, terug op aarde te zijn. Die eenzaamheid is niet alleen verbonden met de ruimte, maar ook met de tijd: bijvoorbeeld in het herinneren van Coopers overleden vrouw, de Lazaruskosmonauten en in het uitzicht op een toekomst zonder mensen. Wat die eenzaamheid betreft is deze film een appèl tegen de verindividualisering van de samenleving. De oproep om als mensheid te denken en niet alleen aan jezelf, om voorbij je eigen gezin of geliefden te denken komt meerdere keren langs. Tegelijk is de spiritualiteit van deze film op dit basisgevoel van alleen zijn gebaseerd: wij zijn allemaal existentieel alleen; verbindt je met de ander. Wij mensen moeten het mensen doen. Het sterkst komt dit voor mij terug in de hyperkubus (de verschillende tijdsdimensies) waarin Cooper zit en hij deze uitlegt als gemaakt door mensen uit de toekomst en niet zoals de robot stelt: door “wezens” die ook het zwarte gat hebben geplaatst. Het bovenmenselijke is hiermee eruit verklaard.  Mensen (de mensheid) is hiermee helemaal alleen. Dat komt ook terug in het vertrouwen van de mensheid op de vooruitgang. Hoewel de meeste mensen zich bezighouden met de basisbehoefte van voedsel, is er nog steeds een groep (waaronder Cooper) die het belang van verdere ontwikkeling ziet, zelfs als een uitweg uit de vernietiging van de wereld. Daarmee lijkt techniek de verlosser van de mensheid, of misschien niet techniek an sich, maar de mens en zijn talenten zelf. Wij winnen van de natuur, van de onherbergzame planeet aarde door de techniek toe te passen en te vertrekken naar een betere wereld. De nadruk die ligt in het door de mens oplossen van wetenschappelijke formules laat dit nog eens extra zien. Voor mij werkt dit allemaal als een aardig platte spiritualiteit, waar nog wat haken en ogen aanzitten. In de eerste plaats zit het succes en het falen in de mens zelf: de omstandigheden zijn er om te overwinnen, maar de getroffenen van de omstandigheden geeft het weinig hoop. Ten tweede: hoe zit het met de mensen die nooit een verbondenheid vinden met anderen? Die altijd alleen zijn? Is hun leven zinloos? Ten derde: het onverklaarbare is slechts het nu nog niet verklaarbare. Er is geen mysterie, alles bevindt zich in ons vermogen: de mens als god. Ten vierde: de planeet aarde is niet om voor gezorgd te worden: letterlijk “wij zijn geen rentmeesters”. Dit werkt volgens mij het misbruik van de aarde in de hand. Techniek zal ons hierbij een uitweg bieden: niet dus! Kijk maar naar de afgelopen deccenia: onbgerensde techniek maakt veel alleen maar erger.

Tegelijk gebeurt er in de film iets anders. Ik vertelde net al over die verklaring van de robot: dat “wezens” het zwarte gat en de hyperkubus daar hadden geplaatst. In de eerste uitleg daarover bij de NASA zie je dat ook heel sterk terugkomen: het zwarte gat is duidelijk met een idee daar geplaatst. En de uitleg bij de hyperkubus wijst daar voor mij ook sterk op. Want volgens mij komen we hier namelijk bij een probleem met de uitleg van Cooper: de toekomstige geniale mensen konden alleen deze kubus plaatsen als de mensen zouden overleven, maar dit kan alleen als ze gebeurde wat gebeurd: o.a. Cooper in de hyperkubus. Dan zou dat dus sowieso moeten gebeuren, dat lag al vast. Het feit van de mensen uit de toekomst, dus verbonden aan een latere tijd, maakt dit noodzakelijk. Als niet gebeurd was wat gebeurde, hadden ze chter niet bestaan… En hadden ze het niet kunnen doen. Maar misschien begrijp ik dit gedeelte nog niet goed genoeg. Een ander, hoewel ook wegverklaard, idee is voor mij dat wat Brand zegt als zij haar keus voor de planeet van haar geliefde toelicht: “Love is the one thing we’re capable of perceiving that transcends time and space.” Voor mi jzit daar veel meer in: een spiritualiteit die dieper is als het “samen ben je niet alleen”. Van daaruit denk ik ook dat de scene waarbij Cooper voor het laatst Murph ziet, beter uitgewerkt had kunnen worden. Hoe kan die deccenialange wederzijdse band (die nog eens heel duidelijk neer wordt gezet in de ontdekking van Murph dat de geest haar vader is! (hoe bedenk je dat anders?)) met een paar zinnen worden afgedaan? Wat ik daar bij bedenk is dat het waarschijnlijk belangrij kwas dat Cooper zo snel mogelijk naar Brand ging, dat tijd daar essentieel was. Die diepere spiritualiteit zit hem ook in het opofferen van op verschillende momenten in de film gebeurt: dat is meer dan het zorgen dat je niet alleen bent. Het zit hem ook in de reactie op de speech van Matt Damon en zijn gebruik van geweld. Het tegengaan van alleenzijn, mag niet ten koste van alles gaan. Er is iets hogers. En misschien is dat dan de mensheid, maar in ieder geval meer dan het ik en jij.

Dat gevoel blijft bij wel hange na het zien van de film: zo eenzaam en alleen is onze samenleving, zo hartverscheurend is het om dan de troost bij elkaar te zoeken. Niet dat daar iets mee mis is, maar wel dat ik denk: er is zoveel meer! Een overstijgende liefde, een liefde die in tijd en ruimte ons met zorg omringt. Een liefde die bovennatuurlijke dingen voor ons doet, een zwart gat plaatsen is klein in vergelijking met wat gebeurd is. Een allesveranderende gebeurtenis die zich naar verleden en toekomst uitstrekt.